Jardunaldi-amaiera emateko, hizkuntza-teknologien zatiari tartea egingo diogu. Pentsatu dezakezue zer erlazio daukan hizkuntzak jasangarritasunarekin, baina, nahiz eta erlaziorik ez daukala iruditu, guk erlazio zuzena duela defendatzen dugu, eta ez gara bakarrak. Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak ere hala dio, eta hizkuntza- eta kultura-aniztasuna bermatzea gaur egun zehaztuta dauden jasangarritasunerako hamazazpi helburuei gehitzea proposatzen du. Hain zuzen ere, Nazio Batuek onartutako 2030 agenda garapen iraunkorra lortzeko ekintza-plan unibertsala bihurtu da. Baina agendak alde batera uzten du hizkuntzen eremua, eta oso modu mugatuan hartzen du kontuan kulturarena, nahiz eta garapen iraunkorraren funtsezko elementuak izan. Doktrinak eta esperientziak behin eta berriz erakutsi digute hizkuntzak eragile ekonomikoak direla, gizarte-kohesiorako funtsezko faktorea eta giza eskubideei eragiten dioten gaia. Horregatik defendatzen dugu garapen jasangarria kontuan izan behar duela nahitaez hizkuntza edo hizkuntzak. Gainera, Euskarabilduaren antolatzaileak garenok uste dugu teknologiak hizkuntzen eta bereziki euskara bezalako hizkuntza gutxituen biziraupenean funtzio garrantzitsua bete dezaketela, baina ez edozein teknologiak. Hain justu, hurrengo bi hizlariek software libreak eta komunitatearen indarrak horretan jokatu dezaketen paperari buruz hitz egingo digute. Hizlari horiek Ona de Gibert eta Asier Iturralde dira, eta jarraian aurkeztuko dizkizuet, beraiei paso eman aurretik. Ona de Gibert Bartzelonako Superconputing Center-eko ikertzailea da. Hizkuntza gutxituetarako hizkuntza teknologiak garatzen laguntzen du, NLP Comunicat katalanezko teknologia garatzeko komunitate libre eta irekiaren sortzaileetako bat ere bada, sareak sortzearen garrantzian sinesten baitu. Bere aisialdi-denboran irakaslea da, eta emakume eta bitarrak ez diren pertsonei programatzen irakasten die, mundu digitalean dagoen genero arrakala murrizteko helburuarekin. Onak mundu digitalerako sarbidea letretako karreratik eratorrita egin du. Horregatik, orain etortzear dauden pertsonei bidea errazten dihardu. Eta Asier Iturralde Librezaleko taldeko kide bezala aurkezten dugu. Komunitate honek aurrera eramaten dituen proiektuen berri emango digu berak. Asier Kimika Zientzietan lizentziatua EHUn eta Software Librean Unibertsitate Espezialista Unibertsitate berean. Euskara eta software librearekiko duen interesak eraman du euskara informatikaren munduan bultzatzea helburu duen Librezale komunitate irekiko kide izatera eta hainbat proiektutan laguntzera. Zuena da txanda, lehendabizi Ona, eta gero Asier. Kaixo, hola. Nire hitzaldia katalanez emango dut. Ez dakit esan den, oraindik euskara ez dudalako menperatzen, eta mila esker Eliri eta jardunaldiei hona gonbidatzeagatik. Ohore handia da hemen izatea, eta, besterik gabe, hausnarketa batekin hasi nahiko nuke: gaur hemen zenbat hizkuntza hitz egin dugun. Ingelesez eta gaztelaniaz hitz egiteaz gain, euskara bezalako hizkuntza gutxituetan ere bai. Ez dakit diapositibak pasatzeko gailua erabil dezakedan. Mandoa (Onak euskaraz Eliri entzun ondoren, barreak) Beno, bestela han eseriko naiz. (Ikusle batek) Nik badaukat. Bestela han eseriko naiz, nahiago duzun bezala. (Asierrek ikusleari) Zerbait egin behar zaio? Has gaitezen, nire hitzaldiak 'Teknologia subiranotasuna, hizkuntza subiranotasuna' izena du, ikusiko dugu zergatik. Hasteko, hitzaldiak lau zati izango ditu. Egiten dugun lehen galdera da: nola elkarreragiten duten bi eremu horiek, hizkuntzalaritzak eta teknologiak. Ez dakit norbaitek irudi hori ezagutzen duen. HAL 9000 da, '2001: Espazioko odisea'-ko ordenagailu adimentsua da. Ordenagailu adimendun hori hain zen azkarra, kontuz izorrakiarekin, ze Frank eta Davek, istorioko beste protagonistek, deskonektatu nahi dutela konturatzen denean, gai dela ezpainak irakurtzeko eta hori ezin dela gertatu esateko. 2021ean, garai digital bete-betean, pentsa dezakegu 80ko hamarkadako filmek iragartzen zuten etorkizunera iritsi garela. Ordenagailu eta laguntzaile birtualak ditugu, itzultzaile automatikoak... Hori izan liteke Babel fish-en kasua. Arrain txiki bat da, belarrian sartuz gero, estralurtarrekin ulertu eta komunikatzeko aukera ematen duena. Horixe gertatuko litzateke gaur egungo itzultzaile automatikoekin. Auto adimendunak ere baditugu, adibidez, 'Knight Rider'-en KITT. GPSa erabiliz egin beharreko bidea aukeratzeko ardura kentzen digute. Hori guztia, azken 5 urteetan adimen artifizialaren alorrean izan den teknologiaren aurrerapenari esker gertatu da. Hitz hori modan dago, zer esan nahi duen inork ez dakien arren. Gaur egun honela definitzen dugu: Makina bati erabaki adimendunak hartzeko aukera ematen dioen algoritmoen garapena, itxuraz makinari gizakien antzeko adimena emanez. Hala ere, adimen artifizialaren eta hizkuntzaren teknologiaz hitz egiten dugunean, ezin dugu ahaztu hizkuntza naturalaren prozesamenduaz hitz egiteaz. Hizkuntzalaritzaren, informatikaren eta inteligentzia artifizialaren azpi-atal bat da, ordenagailuen eta giza hizkuntzaren arteko elkarrekintzaz arduratzen dena. Giza hizkuntza esatean gizakiek sortzen dituzten testu- eta ahots-laginak esan nahi dugu, hau da, ez robotek edo eragile artifizialek sortuak. Hizkuntza naturalaren prozesamendua, bikaina da, eguneroko bizitza asko errazten diguten hainbat tresna eskaintzen dizkigu. Zuzenketa automatikorako tresnak dauzkagu, adibidez, katalanez idazteko. Hizketaren ezagupen eta sintesia, horiek dira edozein laguntzaile birtualen oinarria. Txat botak ere baditugu. Itzulpen automatikoa munduko edozein puntatara bidaiatzeko eta abar. Eta hori oso positiboa da, ez, ematen baitu ezagutza demokratizatzea dela, nolabait, herrialde batera joan gaitezke hizkuntza ezagutu gabe eta beste kultura batzuetako jendea ulertu dezakezu. Ikusmen-urritasuna duen pertsonaren bat badago, adibidez, eduki gehiagotara sarbidea izan dezake bideo hori azpititulua badago, eta gero ozenki irakurtzen bada. Eta abar, eta abar... Aukera asko daude, etengabe hazten ari den eremua dela dirudi. Guztiei iristen zaiela dirudi. Baina gaur egiten dugun galdera da: guztiei iristen zaie? Ez dakit inoiz izan duzuen aukerarik telefonoa hartu, eta Siri-ri euskaraz hitz egiteko, adibidez. Erantzunak ez zaituzte harrituko. 'No se qué responder a eso' esango dizue. Bideo honetan, Moraima, hiru urteko Galiziako neskato bat agertzen da, eta Sirik bere gela jasotzen laguntzea besterik ez du nahi. Inoiz ikusi ez baduzue... Zoritxarrez, orain ezin dugu jarri. Egia esan, oso ondo dago eta grazia handia egiten du, hainbesteko grazia ematen du, ia pena ematen duela. Sirik denbora guztian 'Ez dizut ulertzen', 'Ezin dizut lagundu' esaten dio. Eta Moraimak ez du ulertzen zergatia, oraindik gure munduan digitalizatu gabe baitago. Izan ere, hori da hizkuntza gutxituen egoera. Ez dakit hemengo norbaitek ezagutuko duen irudi hau, Egiako lurpeko pasabidean zegoen hizkuntzen mapa da. Donostian bizi nintzenean, Europako hizkuntza gutxituak irudikatzen dituen mapa hau ikustera eramaten nituen bisitatzen nindutenak. 'Hizkuntza txikiek mundu handitzen dute' jartzen du. Hizkuntza txikiak hiztun gutxi dituzten hizkuntzak izendatzeko erabiltzen da. Hizkuntza gutxitua aldiz, termino politiko bat da, jatorrian soziolinguistikatik dator, eta lege-onarpen eta erabilera sozial osoa ez duen hizkuntza-kode edo hizkuntza orori aplikatzen zaio. Hizkuntza gutxituen ezagutza ez da nahitaezkoa bere lurralde historikoan. Hemen edo Katalunian, adibidez, euskaraz edo katalanez hitz egin dezakegu, baina ez da beharrezkoa, gaztelaniaz egin dezakegu egunerokoa. Egoera hori beti dator kanpoko hizkuntza baten inposiziotik. Kasu honetan, argi dago gaztelania dela. Hauek dira Penintsulako hizkuntza gutxituak: katalana, valentziera, galiziera, euskara, astur-leonesa, aragoiera eta okzitaniera. Ez da ezustekoa hizkuntza horiek ordezkaritza txikia izatea hizkuntza naturalaren prozesamenduaren eta hizkuntza-teknologien esparruetan. HNPan, hizkuntza naturalaren prozesamenduan, gai horrek eragin handia du. 2012an, META-NET, Europako Hizkuntza Teknologietako zientzialari-sareak, iragarri zuen ikertu zituzten Europako 30 hizkuntzetatik 21 desagerpen digitalerako bidean zirela, haien euskarri digitala oso ahula zelako edo ez zelako ia existitzen. Nik pentsatzen dut hizkuntza batek etorkizunean bizirautea hertsiki lotua dagoela sareetan duen presentziarekin. Woodbury-ren ustez 2100. urtean, ez dago horren urrun, gaur egun hitz egiten diren 7.000 hizkuntzen %90 inguru desagertu daitezkeela. Izan ere, hizkuntzek Zipf motako banaketa jarraitzen dute sarean, hau da, hizkuntza askok ez dute inolako adierazpenik, eta oso gutxi daude, hala nola, ingelesa, gaztelania, alemana eta abar, toki guztietan oso presente daudenak. Hizkuntzek dituzten baliabide digitalei buruz Bali eta kideek egindako ikerketa honi erreparatzen badiogu, ikusiko dugu soilik 15 hizkuntzak dituztela baliabide asko eta kalitate hobeagoko tresna teknologiko modernoagoak, datu kopuru handiak, baliabideak erabilgarri eta abar. Bestalde, 5.000 hizkuntza baino gehiago daude, bai, izugarri, baliabiderik ez dutenak, teknologia eta daturik ere ez. Guztiak galtzeko arriskuan dauden hizkuntza minoritarioak dira, eta batez ere, ahozko hizkuntzak, hau da, idatzizko tradiziorik ez dutenak. Zer gertatuko da hizkuntza hauekin? Gero, badira tartean dauden hizkuntzak, hauetan badaude teknologia batzuk erabilgarri. Horien artean egongo lirateke, nire ustez, katalana eta euskara. Ezustekoa! Baliabide asko dituzten hizkuntzak GAFAMek eta enpresa komertzial handiek banatu eta kudeatzen dituzte beti. Horiek enpresa pribatuak dira, noski. Ez dituzte beren datuak partekatzen, ez dituzte beren ereduak partekatzen, eta ondorioz, ezin dugu hobetzen lagundu, elkarlanik egin, eta abar. Eta nola irits gaitezke gure datuen kontrola izatera? Idealki, utopia batean, datu-subiranotasunera iritsi ahalko genuke. Datu-kooperatiba baten oso alde nago. Nola egin baldin badakizu, Beñat, ni hizkuntza-datuen eremuan nago. Argi dago hizkuntza baten gaitasun teknologikoa bere datuetara sarbidea izatetik hasten dela. Datu horiek pribatuak badira, zer gertatzen da? Hizkuntza nagusietarako soilik garatzen dira tresnak, ikusi dugun bezala, eta, gainera, beste gai bat ere badago: Adimen artifizialaren etikaren meloia irekitzea, aurreiritziak sartzen direlako. Datu horiek Internetetik ateratzen direnez, ateratzen diren ereduek jendartean dauden aurreiritziak erreproduzitzen dituzte, adibidez, genero-aurreiritziak. Hemen hungarieratik egindako zenbait lanbideren itzulpenak ditugu. Hungariera genero neutroko hizkuntza da. Beraz, ez dago markatuta, eta ingeleserako itzulpenak izenordaina eskatzen duela ikus dezakegu. Itzulpenak irtenbide bat hautatzen du beti. Erizain, pastelgile, ezkontza-antolatzaile... femeninoan itzultzen ditu. Zientzialari, ingeniari, irakasle eta enpresa-zuzendari, berriz, maskulinoan itzultzen ditu. Eta aurreiritzi horiek ez dira generokoak soilik, arrazistak ere izan daitezke. Kasu honetan, hizkuntzaren eredu bat eta erlijioekin lotuta gehienetan agertzen diren hitzak aztertzen dira: ateismoa, budismoa, kristautasuna, hinduismoa, islama eta judaismoa. Erreparatzen badiogu, islamarekin batera gehien agertzen den hitza terrorismoa dela ikusiko dugu. Gure egunerokoan agertzen diren aurreiritzi guztiak erreproduzitzen dira. Zer gertatzen da? Munduan askotariko hizkuntza, jendarte eta nazionalitateak daude, eta adimen artifizialak aniztasun hori islatzeko gai izan behar du, hau da, ez soilik tresnen hizkuntza aniztasunean, baita datu-bilketari dagokionez ere. Eredu horien atzean dauden datuak kontrolatu behar ditugu. Ikusi ditugunak bezalakoak gerta ez daitezen, funtsean. Baina datuen subiranotasuna lehen urratsa besterik ez da, gure datu pertsonalen kontrola izan eta zer egiten den jakitea. Baina teknologia burujabetzara iristeko, ereduak ere kontrolatu behar ditugu, tresna horien atzean dauden algoritmoak. Azken emaitza diren tresnak konpondu eta aldatzeko aukera ere izan behar dugu. Baita prozesu horretan eragin eta sare komunitarioak ehuntzeko ere. Hori lortzeko, elkarrekin lan egin behar dugu 3 esparruetan: enpresaren munduan, sektore publikoan eta software libreko komunitatean. Hala ere, enpresetan ezin dugu gehiegi egin. Alde batetik, datu pribatuak dituzten enpresa komertzial handiak daude. Nahi dutena bakarrik partekatzen dute. Hor ezin izango dugu inoiz eragin. Beste aldetik, enpresa txikiak ditugu, adibidez Katalunia start up-en gunea da. Baina kontua da katalana edo euskara bezalako hizkuntza gutxituetan baliabideak garatzeko gogo handia izanda ere, daturik ez badago, ez dago ez aurrekonturik, ez tresnak hizkuntza horietan jartzeko aukerarik, ez baitakite zein izango den benetako eragina. Ondoren, sektore publikoaren mundua daukagu. Sektore publikoak, gobernuek eta unibertsitateek beharrezko diru-laguntzak eman ahal izan beharko lituzkete, baliabide horiek eta tresna horiek gure hizkuntzetan garatzea errazagoa izan dadin. Izan ere, arrakasta-kasu batzuk izan dira dagoeneko; esaterako, galeseran edo irlanderan, non gobernuak hizkuntzaren teknologietara berariaz bideratutako estrategia digitaleko plan bat egin baitu, eta oso emaitza onak lortu dira. Ildo horretatik, Barcelona Supercomputing Center-ean, ni handik nator, Aina proiektua jaio zen 2020ko abenduan, gabezia hori konpontzeko. Baina oso prozesu luzea da, eragile asko daude inplikatuta eta nahi baino motelago doa. Orduan, zer? Horrek funtzionatzen ez duen bitartean, badirudi komunitatea dela, oraingoz, ondo egokitzen den puzzlearen pieza bakarra. Komunitatea ez da soilik kontsumitzaile gisa sartzen, Siri erabiliz adibidez, horrez gain material berriak ekoizten ditu. Nik datuak sor ditzaket, gero horiek erabiltzen direlako eta nik ereduak sor ditzakedalako eta abar. Hain zuzen, duela gutxi, aurten bertan, egindako azterlan batean hizkuntza teknologietako 150 ekimen aztertu dira. Horietatik %20 kode irekiko ekimenak ziren. Kode irekiko ekimen horien %40ak katalana dutela ikusi dezakegu. Hau da, gauzak behetik, komunitatetik, lokaletik datozenean katalana sartzeko ahalegina egiten da; izan ere, ideia da guk egiten ez badugu nork egingo du, ez? Jarraian, adibide batzuk ikusiko ditugu: sarean oso aktibo dagoen komunitate batek borroka egin dezake ustez desagertzera kondenatua dagoen hizkuntza bati beharrezko laguntza emateko. Lehen aipatu ditudan lau puntuen arabera egingo dugu, eta datuetatik hasiko gara. Ondo da, esan dudan bezala, datuekin erlazionatutako bi gai handi daude: Testuan oinarritutako tresnak garatzeko aukera ematen duten testu-datuak eta hizketaren ezagutza eta sintesirako tresnen garapenerako ahots-datuak. Testuari dagokionez, datuak Internetetik lortzen dira ia beti, hori da errazena: blog, foro eta argitaratutako liburuak esaterako, eta testuen iturri garrantzitsua diren pertsona boluntarioen plataformak. Ez dakit ezagutzen duzuen Open Subtitles? Film baten itzulpena eta bere azpitituluak igo ditzakezu bertara. Wikipedia ere asko erabiltzen dugu. Izan ere, Wikipedia arrakasta izugarria duen kasu bat da, batez ere katalanaren kasuan, nik ezagutzen dudana baita. Wikipedia online entziklopedia ireki eta librea da, 323 hizkuntza baino gehiago dituena. Hain zuzen ere, Wikipedia katalana 20. postuan dago artikulu-kopuruari dagokionez, hau da, hiztun-kopuruari dagokionez tokatuko litzaiokeena baino askoz gorago. Une honetan 685.000 artikulu baino gehiago ditu. Wikipedia guztiek izan beharko lituzketen 1.000 artikuluen kalitate-rankingaren buru ere bada. Eta, orduan, zergatik esaten dugu hori, Wikipediak eredu horiek entrenatzen eta tresnak garatzen laguntzen digulako. Wikipedia kalitatezko testu-iturri gisa hartzen da. Beti eguneratuta dagoen organismo bizidun bat da. Beraz, ez da inoiz hilko. Eta, gainera, oso garrantzitsua da Wikipediak nahi duguna egiten uzten digun lizentzia bat duela: prozesatu dezakegu, erabili dezakegu, partekatu dezakegu... Ikusiko dugunez lizentzien gaia oso konplexua baita hizkuntza-tresna horiek garatzeko orduan. Zer egin dezakegu guk? Wikilari egin gaitezke. Eta zer egin dezakegu tresnek aurreiritzi gutxiago izan ditzaten? Bada, adibidez, gure esku dago Wikipedian zer eduki gehitu nahi ditugun erabakitzea. Adibidez, emakumeen biografiak egin ditzakegu edo artikuluak aldatzea erabaki dezakegu, genero-ikuspegia duen iragazki batetik pasatuz. Hain zuzen ere, helburu hori du Viquidones-ek (Wikiemakumeak). Wikipedian genero-aldea murrizteko borrokatzen den proiektua da. Izan ere, gaur egun esan dezakegu katalanezko wikilari komunitatean parte hartzea gure hizkuntzaren iraupenaren aldeko aktibismoa egitea dela. Baina zer gertatzen da ahots-datuekin? Testu-datuak lortzea zaila bada, ahots-datuak eskuratzea askoz zailagoa da. Kopurua txikiagoa da eta ereduetan grabazioak eta dagokion testua behar ditugu. Horregatik, ahots laguntzaile komertzialak: Siri, Google, Cortanak, Alexa... ezin dira erabili hizkuntza gutxituetako askotan. Zer egin dezakegu? Ez dakit Common Voice proiektua ezagutzen duzuen? Mozillak 2017an hasi zuen proiektu bat da. Ahotsen datu-multzo libre bat jasotzea du helburua, edozeinek erabili ahal dezan. Hori egin dezakezue gaur bertan hitzaldi honetatik ateratzen zaretenean, eta parte hartzeko hainbat aukera ditugu: Hitz egitea aukeratu dezakegu. Esaldi batzuk emango dizkigute eta ozenki irakurri besterik ez dugu egin behar. Entzutea ere aukeratu dezakegu. Ahots-grabazio bat eta esaldi bat emango dizkigute eta besterik gabe, zuzena den ala ez esan beharko dugu. Edo lizentzia murriztailerik ez duten esaldiak gehitzea ere erabaki dezakegu, hau da, adibidez, esaldi idatzizko esaldi asko badituzue edo irakasleak bazarete eta ikasleen esaldiak jaso nahi badituzue, hori ere laguntzeko modu bat da. Gaur egun, proiektuak 11.000 ordu baino gehiago ditu baliozkotuta, hau da, norbaitek berrikusitakoak. Guztira 13.000 ordu grabatu dira, eta 76 hizkuntza baino gehiago daude. Ikus ditzagun Common Voice-ren arrakasta kasu batzuk. 2017an, proiektu bat egin zen Islandian, islandiera heriotza digitaletik salbatzeko. Inork ahaleginik egin ezean hiltzeko bidean egon zitekeela ikusi baitzuten. Unibertsitateen, enpresa baten eta Gobernuaren arteko lankidetza egin zen, eta helburua ahots datu-base ireki bat sortzea zen, islandierazko hizkuntzaren teknologien ikerketa eta garapena bultzatzeko. Nola egin zen zuten? Ekitaldi handiak antolatuz. Bil gaitezen larunbat batean eta eman zure ahotsa dohaintzan. Eskoletara ere joan ziren, hau da, irudikatu eskola publiko guztietan, egun batean, irakaslea iritsi eta esaten duela: egun on, gaur, testu bat ozenki irakurriko dugu. Ez da ezohiko ezer, erraza dirudi, baina, aldi berean, oso zaila da. Emaitza zerotik 145 ordu grabatuta edukitzera pasatzea izan zen, hainbat adin, genero eta eskualdetako ahotsekin. Ahots horiek jasotzeko orduan aniztasuna behar baitugu. Nola egin zuten? Mozillaren plataforma hartu eta islandierara egokitu zuten. Gauza bera gertatzen da kinyaruandarekin. Egunerokotasunean kontuan hartzen ez ditugun hizkuntzak dira, eta frogatzen digute komunitate baten ahaleginak hizkuntza baten egoeran aldaketa handia eragin dezakeela. Kinyaruandaren kasuan, herrialdea gaur egun digitalizazio-prozesu batean dago, eta, aldi berean, eten digital handia dago, hau da, analfabetoa den edo baliabide digitaletarako sarbiderik ez duen jendea dago. Ahotsa ezagutzeko eta sintetizatzeko sistema bat eraiki nahi dute, herrialdearen digitalizazioa eskuragarriagoa izan dadin. Han bada kontzeptu bat, 'Umuganda' izenekoa, helburu komun batekin indarrak batzea esan nahi duena. Adibidez, asteburu batean auzokoak errepidea konpontzeko biltzen dira, edo eskola bat eraikitzeko, eta abar. Lankidetza-zentzu hori dutenez, ideia hori erabili zuten, kinyaruanda hizkuntzan ahots-datuak jasotzeko. Argazkian ikusten den bezala, pertsona batzuek Common Voice nola erabili azaltzen duen tutorial bat dute aurrean dituzten eramangarrietan eta ia ahotsen festa bat egin dezakezu. Biltzen gara, grabazioak egiten denbora pixka bat pasa eta gero bazkaltzera joaten gara, adibidez. Emaitza: orain, kinyaruanda bigarren postuan dago Common Voicen grabatutako orduetan, 1.800 ordurekin. Proiektu honen ondoren argi geratu da komunitaterik gabe ez dagoela daturik. Katalanak beti eskertu beharko du Softcatalà. Softcatalà irabazi asmorik gabeko elkarte bat da, 1997an sortua, teknologietan katalanaren erabilera sustatzen duela. Katalanaren kasuan antzeko zerbait egiten dute. Azken hiru urteetan deialdi handi bat egin dute datu horiek grabatzeko. Gaur egun, 789 ordu ditugu katalanez grabatuta Common Voicen. Ditugu diot, datu horiek gureak direlako, katalanez hitz egiten dugun guztionak. Ideiaz aldatzen hasi behar dugu, eta pentsatu behar dugu datu horiek guztion ondasuna direla, herritarrona, azkenean gu izango baikara onuradunak. Horregatik, garrantzitsua da genero, adin eta eskualde desberdinetako datuak biltzea. Hemen ikus dezakegu katalanez bildutako datuen %70 erdialdeko katalanekoa dela, eta nahi genukeena bilketa hori ahal bezain askotarikoa izatea da. Eta gauza bera gertatzen da adin eta generoari erreparatzen badiogu, %62 gizonezkoak dira eta gero, adinen arabera, gehienak 50-70 urtekoak dira. 19 urtetik beherakoak, adibidez, % 1 bakarrik. Institutuetan eta eskoletan eragina izango bagenu, hori alda genezake, gure esku dago. Hau da Common Voiceren gaur egungo sailkapena: lehen postuan ingelesa dago, bigarren kinyaruanda, hirugarrena alemana da, laugarren postuan dago katalana, eta nor dago bosgarren postuan? Esperantoa da. Niri ilusio handia egiten dit, nire aita esperantista delako. Izan ere, gauza jakina da esperantistek aktibismo militantetik zati bat dutela, eta oso konprometituta daudela. Horregatik, oraintxe bertan, posizio hori dagokie. Euskara ere begiratu dut, badakidalako non gauden gaur, eta 91 ordu grabatu direla ikusten dugu. Beraz, hemendik aurrera Common Voice-n aktiboki parte hartu dezakezue. Baina zer gertatzen da aplikazio guztien atzean dauden hizkuntza-eredu horiekin? Ikusi dugun bezala algoritmo gehienak ekimen pribatuenak dira. Eta orain eseri aulkian. Ados. Ereduek karbono-aztarna izugarria dute. Irudi hau handiagoan ikusten badugu, goian New Yorkerako joan-etorriko hegaldi bat daukagu erreferentzia bezala, 900 kilo CO2-ko emisioa duena. Gero giza bizitzari begiratzen badiogu, nire erreferentziak Alexandrarenak baino pixka bat altuagoak direla ikusiko dugu. Artikulu amerikar batetik ere atera dut. Beraz, agian hori izan daiteke desbideraketaren arrazoia, baina pentsa dezakegu giza bizitza batek 5 tona CO2 igortzen dituela urtean. Auto batek, fabrikaziotik hasi eta desegitera eraman arte, 57 tona isurtzen dituela, eta 'transformer' batek, gaur egun hizkuntza-ereduak egiteko erabiltzen den teknologiak 5 aldiz gehiago isurtzen du. Izugarria da. Zer egin dezakegu? Teknologia horiek garatzeari utziko diogu? Ez, teknologia horiek garatu eta gure hizkuntzek jarraitzea nahi dugu. Eredua entrenatu ondoren askatu dezakegu. Datuak prestatu eta prestatzen denbora asko eman dut. Ondoren, eredua entrenatu dut. Amaieran eredu hori askatu dezaket beste edonork erabil dezan. Demagun Kataluniako ikerketa-talde bakoitzak, adibidez, katalanaren eredu bat entrenatzen duela. Lehenengo, inongo zentzurik ez duen konpetentzia sortuko genuke. Horren ordez, ahaleginak batu beharko genituzke, eta, gainera, CO2 asko kontsumitzen ari gara. Horretarako, datu-biltegi bat dago, 'Hugging face' izenekoa. Kode libreko enpresa bat da. Bertan ereduak kargatu daitezke modu errazean. Ondoren, beste aukera bat ereduak elkarlanean garatzea da. Hau da, interes bera dugun hainbat pertsona bagara. Ados jarri gaitezke datu-bilketa bat egiteko eta eredu bakar bat batera entrenatzeko. Horixe egin nahi du BigScience proiektuak. Proiektu horrek 250 erakunde baino gehiagoko 700 kolaboratzaile baino gehiago bildu nahi ditu eredu eleaniztun bakar bat eta datu-sorta eleaniztun oso handi bat eraikitzeko asmoz. Berriz ere, lehen kode irekiko ekimenekin ikusi duguna gertatzen da: kode eta software libreko proiektuak direnean, eta behetik datozenean hizkuntza gutxituak bertan daude. Kasu honetan, proiektu honetan euskara ere badago, EHUko IXA taldea gai horren inguruan ahalegin handiak egiten ari delako. Katalana ere badago. Ekimen horietatik sortu diren hainbat tresna. Testuan oinarritutako tresna ezagunena itzulpena da. Software libreko zenbait itzulpen-motor ditugu, alde batetik, Apertium, Universitat d'Alacant-ena, eta bestetik, Softcatalà-rena ere badugu. Hauek eredu estatistikoak dira, baina Softcatalà-k eredu neuronal batzuk ere askatu zituen. Hori da sektore honek erabiltzen duen azken teknologia. Eta egia esan Google-ri konpetentzia handia egiten diote, hau da, oso lan ona egin dute eta eskerrak eman behar zaizkie. Eta ez da itzultzailea bakarrik, hemen behean Softcatalà-ren hainbat tresna ikusten ditugu: zuzentzailea, asko erabiltzen dena, hiztegiak, aplikazioak... Katalanizatzaile bat ere badute, zure mugikor osoa edo ordenagailu osoa katalanez jartzeko aukera ematen duena, eta abar. Ez dakit inor saiatu den katalanez ikasten? Softcatalà-ren beste aplikazio nahiko dibertigarri bat ordua esaten dizuna da. Ordua sartzen duzu, zenbaki bidez, eta ohiko sistema tradizionalean nola irakurri beharko litzatekeen esaten dizu. Kasu honetan, hamabiak eta berrogeita hiru 'dos quarts i mig ben passats d'una' litzateke. Nik katalanez hitz egiten dut jaio nintzenetik, eta ez naiz gai hori erreproduzitzeko. Agian mugikorreko aplikazio bat egin beharko genuke ordua irakurtzeko. Softcatalà hain garrantzitsua gaur egun gizarte katalanarentzat, ezen, Softcatalà erortzen denean Katalunia osoan sutan dagoela dirudiela, baina 'it's fine', ez da ezer gertatzen. Ahotsean oinarritutako tresnetara pasatzen bagara, Collectivat-ek garatutako ekimen bat ikusiko dugu. Irabazi asmorik gabeko kooperatiba bat da, eta haiek ere katalanezko teknologiak garatzeko lan egiten dute. Catotron garatu dute, katalanezko hizketaren sintesi-sistema ireki eta librea garatu dute. Horrek esan nahi du testutik ahotsera pasatzen garela, hau da, nik esaldi bat sartzen diodala eta entzun dezakedala. Catotron horretatik abiatuta katalanezko lehen laguntzaile birtuala sortu da, Softcatalà-k garatuta. Bitxikeria bezala, Ona izena du, nik bezala. Laguntzaile honetan hizketaren sintesia Catotron eredua da. Argi ikusten da onuraduna komunitatea dela, teknologia ireki bat erabiltzen denean beste teknologia ireki bat garatzeko, edozeinek erabili eta partekatu dezakeelarik. Behin baino gehiagotan esan dizuet. Nola lortu dezakegu tresna horiek egitea edo bizitza iraunkorragoa lortzea? Eta abar. Hizkuntza-teknologien kasuan, berdin gertatzen da, eta tresna asko daude, baina badirudi ez direla azken publikora iristen. Ikerketa-talde asko ere badaude, eta bakoitzak bere ikerketa egiten du. Aldiz, elkarlanean ariko bagina, askoz urrunago iritsiko ginateke. Beraz, ideia hori buruan izanda, ilusio handia egiten dit esateak, orain dela hilabete, bi lankideekin batera, bat hemen dago, NLP ComuniCat sortu dugula. Katalanezko hizkuntza teknologia irekien komunitatea da. Eta, funtsean, batak besteari mesede egin diezaioketen sektoreko eragileak bildu nahi genituen. Emaitzek adierazten digutenez, hori beharrezkoa zen, dagoeneko 900 jarraitzaile baino gehiago baititugu Twitter-en, berrogeita hamar bat kide gara, eta, egia da, ikerketa-taldeekin harremanetan jartzeko balio izan duela, denak txikiak garela ematen baitu, eta, funtsean, artxipelago bat gara. Amaituko dut. Laburbiltzeko, Teknologien eta hizkuntza minorizatuen arazoen zirkulu infinitu honetan pixka bat sartu nahi izan dut. Esan dugu hizkuntza batean teknologia batera sarbidea izateko, hizkuntza horretan datu asko behar ditugula. Baina datu horiek Internetetik datoz, eta teknologia behar dugu Internet gure hizkuntzan erabili ahal izateko. Nik Google gaztelaniaz baldin badut seguru asko gaztelaniazko bilaketa egingo dut. Katalanez edukiko banu, katalanez egiteko joera gehiago izango dut. Baina zirkulu hori infinitua da eta, gainera, alderantziz ere funtzionatzen du. Gurpil zoro bat bezalakoa da. Hizkuntza bat ez badago sarean, ez dugu datu nahikorik, ezin dugu teknologiarik garatu eta beraz, ezin gara Interneten sartu gure hizkuntzan, eta, hain zuzen, diapositiba gehiago egin litezke, etengabe buelta emanda. Galdera da nola hautsi zirkulu hau. Zenbait aukera ikusi ditugu, wikilari egin gaitezke, Common Voice-n parte hartu dezakegu, ereduak garatu eta askatu ditzakegu, edo aliantzak egin helburu bera duten pertsonekin, komunitateak sor ditzakegu... Azken finean, erraza dena, ahaleginik eskatzen ez duena, eta une honetatik aurrera egin dezakezuena sare sozialak zuen hizkuntzan erabiltzea da, hau da, euskaraz txiokatu, Tiktok-en, Youtube-n eta abarretan edukiak sortu, batez ere gazteenentzat. Orain, adibidez, Katalunian aktibismo handia dago zentzu horretan, eta katalana da Europako hamargarren hizkuntza aktiboena Twitterren, eromena dirudien arren. Hori egitea urrats txiki bat da guretzat, ez baitakar inolako paradigma-aldaketarik gure bizitzan, baina urrats handia da gure hizkuntzaren etorkizunerako. Orduan, hori egin ondoren, utopia batez hitz egingo genuke, non hizkuntza-subiranotasun bat lortuko genukeen, non gure hizkuntza edozein esparrutan erabil genezakeen, hezkuntzan, erakundeetan eta eremu digitalean. Nik hitz egin dezaket, nire hizkuntzan bilaketak egin eta emaitza berak lortzeko. Eta, halaber, hizkuntzaren eta haren aldaera guztien hizkuntza-eskubideak onartzea dakar. Subiranotasun hori lortzen dugunean, hizkuntza gutxitua izateari utziko diogu, eta hizkuntza txikia izatera pasako gara. Hemen Peter Kraus-ek proposatzen duena ez da gutxiengoen babesa hobetzea edo autonomia gehiago ematea, baizik eta subiranotasunaren esanahia berraztertzea, gehiengoa eta gutxiengoa izatearen oinarri diren dikotomiak gainditzen dituzten lerroetan. Hizkuntza-subiranotasuna, teknologia burujabetza, super ondo, baina zer izan zen lehenago arrautza edo oiloa. Ez daukat argi noiz iritsiko diren, baina badakit iristen direnean batera egingo dutela, bata bestearen atzetik datorrelako eta, funtsean, hori da gaur etxera eraman dezazuen nahi dudan mezua. Gure hizkuntzaren etorkizuna gure esku dagoelako. Beraz, kito. Mila esker. Kaixo, eguerdi on. Ondo entzuten zait, edo? Bai? Ni naiz azkenekoa. Kristoren ardura daukat, ze hitzaldi guztiak interesgarriak izan dira, eta orduan ea zer egiten dudan nik. Asier Iturralde Sarasola naiz. Librezale taldeko kidea, eta gaur nire hitzaldiak bi zati izango ditu. Lehenengo aurkeztuko dut Librezale taldea zer den eta zer egiten dugun, eta ondoren saiatuko naiz hiru gai: euskara edo hizkuntza gutxituak, software librea eta ingurumena lotzen. Eta iraunkortasunaren inguruko gogoeta batzuk egiten. Hasteko zer da Librezale? Librezale boluntarioek osatutako lantalde ireki bat da. Bi oinarri nagusi ditu: software librea eta euskara. Elkarlanerako eta eztabaidarako gune bat da. Erabakiak taldean hartzen ditugu. Ez daukagu ordezkaririk. Ni hemen Librezaleko kide bezala nago, baina ematen ditudan iritziak nireak dira, ez dut Librezale ordezkatzen. Talde independente bat gara erakunde, enpresa eta abarrekiko, eta horri lotuta gure jarduna ez diogu lotzen dirulaguntzei. Gure balioen artean daude giza eskubideekiko konpromisoa, genero-berdintasuna, inor ez diskriminatzea. Guztion artean egiten dugu Librezale, eta guztiak ongi etorriak izan daitezen leku atsegin bat edo eroso bat sortu nahi du. Zein dira komunikazio kanalak, Librezalerenak, ba webgune bat daukagu, librezale.eus, hor albistez gain wiki bat daukagu, eta hor kolaboratiboki gehitzen ditugu, itzulpenetarako gidak, terminologia, ezagutza biltzeko leku bat da. Hortaz aparte daukagu posta-zerrenda. Berez hori da erabakigune nagusia. Erabaki garrantzitsu guztiek posta-zerrendatik pasa behar dute. Eta egunerokorako, zalantza konkretuak itzulpenen inguruan, holakoetarako daukagu Matrix eta Telegram txata. Lotuta dauzkagu Markox deitzen diogun zubi batekin, eta ba hori, hor mugitzen gara egunero. Zer egiten du Librezalek? Batez ere itzulpenak. Software librea itzuli, hori da gehienbat egiten duguna, eta zerrenda oso handia da. Hor ikusten duzue behean neukan basurdea konturatu gabe pantailatik atera zaidala, Gauzak egiten hasi nintzen eta ez dago guztia... Mozillaren produktuak: Firefox, Thunderbird, Lightning egutegia... Wordpress, onerako eta txarrerako Webaren parte handi bat dena. Nextcloud hodei propioa sortzeko. Matomo: web analitika libreak. LibreOffice: kalkulu-orriak, dokumentuak... Denetik. Sistema eragileak: Debian, Linux Mint, Ubuntu... Gero mugikorretarako /e/OS eta LineageOS. Irudiekin, bideoekin lan egiteko... Hezkuntzarako BigBlueButton, Moodle... H5P ariketa interaktiboak sortzeko. Scratch programazioa ikasteko. Mahaigain-inguruneak. Mugikorretarako F-Droid aplikazio libreen biltegia. Aplikazio pila bat, bertakoak. Sare sozialak: Mastodon, Lemmy... Denetik itzultzen dugu, eta, horretaz gain, itzulpenez gain, egin izan ditugu bestelako gauzak ere. Adibidez, Androiderako AnySoft Keyboard teklatuaren euskarazko paketea sortu genuen. Aplikazio itzultzeaz gain, sortu genuen euskarazko hiztegi bat, batuan eta bizkaierazko hitzak dauzkana, eta zu idazten hasten zarenean berak proposatzen dizkizu hitza osatzeko proposamenak. Firefoxen eta software librearen erabileraren aldeko kanpainak. Ze azkenaldiko urte hauetan Internet ari da bihurtzen Chromeren monokultibo bat. Eta orduan behar dugu beste zerbait osatzeko, ze Chrome badakigu norena den eta zertarako dagoen hor. Konfinamendu garaian komunikazio eta elkarlanerako baliabide libreen bilduma bat sortu genuen, edukitzeko baita jendeak. Zer erabili behar dut? Etxetik lan egin behar dut, ez nago ohituta. Ba hemen dauzkazu aukera batzuk, beste aukera desberdin batzuk, ez direnak enpresa handienak eta software librea direnak. Itzulpen maratoiak ere antolatu izan ditugu, eta bestea, sortu dugu, txat bat, Matrix eta Telegram honek ere lotuta dauzkana Software libreari buruzko zalantzak argitzeko. Idatzi dezakezu, ez dakit, Moodlen ari naiz, ez dakit zer ariketa sortzen eta ez dakit nola egin ez dakit zer. Beste komunitateko kide batek lagun zaitzake. Onak aipatu bezala Common Voice auzolan digitalean ere laguntzen ari gara. Katalana baino okerrago gaude, egia esanda. Aspaldi honetan nahiko geldituta dago, eta horri bultzada bat emateko, etxetik egin ditzakezue grabazioak, edo azaroaren hamahiruan Bergarako Zientzia, Teknologia eta Berrikuntza jardunaldietan egongo da grabazio maratoi bat Librezaleko kideekin. Hezkuntzan librezale, 2017an sortu zen beste talde bat Librezaletik, baina autonomia eta bizitza propioa dituena da, Euskal Herriko hainbat guraso, irakasle eta eragilek sortutako talde ireki bat da hau ere. Eta sorreran zegoen kezka zen multinazionalak, Google batez ere, eskoletan hartzen hari diren pisua. Dena dauka oraintxe. Kontrolpean daukate guztia. Kasu honetan ere webgune bat dago: hezkuntza.librezale.eus, posta elektronikoa zalantzak badauzkazue galdetzeko edo, edo interesa baldin badaukazue, eta hemen ere txat talde bat dago, batzuetan funtzionatzen duena, autolaguntza talde bezala, jendea bere penak kontatzen joaten da, eta gutxienez ikusten dute ez direla bakarrak kezka hori daukatenak, ez elkarrekin bildu eta indarra egiteko leku bat. Gero, behin pixka bat Librezale zer den azaldu ondoren, saiatuko naiz hiru gai: hizkuntza gutxituak, software librea eta ingurumena lotzen, modu zirkular batean, osatuz. Zertan lotzen dira hizkuntza gutxituak eta software librea? Nola lotu software librea eta ingurumena, eta bukatzeko, berriz, zirkulua ixteko, ingurumena eta hizkuntza gutxituak. Zergatik software librea? Software jabedunarekin hizkuntza gutxituek, euskara bezalakoek, jai daukagulako. Ez goaz inora. Hizkuntza gehitzea ez dago gure esku. Multinazionalek beraien interesei begiratzen diete, eta ez beste ezeri. Eta orduan hiztun gutxiko hizkuntzak ez garenez errentagarriak, ez gaude hor. Kanpo geratzen gara. Eta adibide pare bat. Bi mila eta hiruan Librezale sortu zen urte berean bolondres talde batek, Joxe Rojas eta beste batzuk, Apple-ren programak eta itzuli egin zituzten euskarara, eta libre jarri Interneten nahi zuenak deskargatzeko. Apple-ren erantzuna izan zen debekatzea. Kendu hori Internetetik, ez daukazu eskubiderik horretarako. Utzi zieten esperantzarako ate txiki bat, esanez, datorren urtean igual zerbait egingo dugu komunitatea kontutan edukitzeko, eta abar. Hamazazpi urte pasa dira eta Mac-a oraindik ezin da euskaraz erabili. Hor ez dago fidatzerik. 2020an Twitch-en zuzenekoak euskaraz egiteko, ez Twitch itzultzeko, baizik eta zuzenekoa markatu ahal izateko euskara dela. Ez dela lan handia hori egitea. Eskaera bat egin zuten. Dauzkate ez dakit zenbat, lau mila eta zerbait boto edo horrelako zerbait. Ba oraindik ez dago erantzunik, eta niri horrek harritu zidan, ze software librean ez gaude ohituta horretara. Ez dago bozketarik erabakitzeko hizkuntza gehitu edo ez, askoz ere jarrera hobea daukate hizkuntzekiko. Jarrera irekiagoa edo, eta hizkuntzak gehitzeko prozedurak oso zehaztuta izaten dira, eta askotan oso errazak dira, botoi bati eman, aukeratu zure hizkuntza, eta arduradunak onartzea besterik ez da. Gardenagoa da, nola egin behar den, zer egin behar den hizkuntza bat gehitzeko, eta hiztun gutxiko hizkuntzak izan arren talde aktibo bat baldin badago, posible da hizkuntza horretan teknologia erabiltzea. Hori da abantaila handi bat software librearena, eta ezezkoa balego, nik ez dut ezagutu, baina esango balizute, ez, ez dugu nahi, gure softwarea euskaraz ez dugu nahi. Software librea denez, hartu dezakezu kodea, euskara gehitu eta zure bertsio propio argitaratu. Ez zaitu mugatzen garatzaile batzuen burugogorkeriak edo erabaki okerrek. Askoz ere askeagoa zara, hizkuntza aldetik, eta horren emaitza da software librea hizkuntza askotan dagoela. Ubuntu, adibidez, 245 hizkuntzatan dago. Hori pixka bat erlatiboa da, ze hizkuntza batzuk daude ia ehuneko ehunetik gertu eta beste batzuk kasik sinbolikoa da presentzia. Baina, bueno, behintzat aukera hori dago. Hizkuntzak gehitzeko eta hizkuntza gehiagori itzulpenak gehitzeko zera hori. Firefox ere berrehundik gora, Wordpress berdin, Linux Mint ehun eta hirurogeita hamar inguru, GNOME mahaigain-ingurunea ere bai, kopuru altuak direla. Gero, behin hizkuntza eta software librea lotu ondoren, hurrengo pausoa da software edo hardware librea eta iraunkortasuna. Software eta hardware libreak ezaugarri interesgarriak ditu iraunkortasun bati begira. Lehen aipatu dudanetako bat, jatorrizko garatzaileek utzitako proiektuak berpiztu egin daitezke, edo erabaki oker batzuk, edo gure ustez okerrak diren erabakiak, edo bide oker bat hartzen badute, sortu dezakezu proiektuaren zure kopia, eta zuri egokia iruditzen zaizun bidetik jo. Edo berpiztu hilda zegoen proiektu bat. Proiektu bat norbere beharretara egokitu daiteke. Horrek ere ekar dezake bizitza luzatzea, gailuena, eta konponketak egin daitezke, eta komunitatearen parte hartzea dagoela. Horrek ziurtatzen du bide zuzenago batetik joango dela. Software librearen mugimendua Richard Stallmanek, bere itzal guztiekin, eduki ditu, ekarpen handia egin du, eta mugimenduaren hasiera izan zen: inprimagailu bat trabatu egiten zen eta berak egin nahi zuena zen inprimagailu horren softwarea hartu eta abisua bidali, trabatzen denean abisua bidali, inprimatzera bidali duenari inprimagailua konpontzera joan behar duela, traba hori kentzera joan behar duela. Konturatu zen ezin zuela hori egin, ez zeukan koderik. Ordura arte ohituta zeuden MITen eta, beti kodea edukitzen, beraien beharretara egokitzen. Nolabait funtzionatzen zuten software libre mundu batean, software librearen munduaren aurretik, baina softwarearen mundu hori ixten joan zen, eta etorri da gaur egungora. Ba, esan zuen: sortuko dugu gure sistema eragilea, librea dena, eta beste modu batean egingo ditugu gauzak. Hori izan zen software librearen mugimenduaren sorrera. Hasieratik dagoela zera hori, nire beharretara egokitu, konpondu, zera hori. Zaharkitze programatua. Gertatu daiteke ondo dabilen hardware bat softwareagatik zakarretara botatzea edo zaharkituta gelditzea. Adibidez, Windows 11 berriak funtzionatzeko behar du 2017-2018 baino berriagoa den prozesatzaile bat. Hori hiru-lau urte dira. Atzo goizean zen hori. Oraindik berria den gailu bati ezin diozu azkeneko Windows instalatu auskalo zergatik, ez dutelako nahi beraiek edo. Chromebook-etan antzeko zerbait da. Bizitza bost urtera mugatuta dago, software bidez, eta Android gailuek ere, asko jota, hiru-lau urtez jasotzen dituzte segurtasun eguneraketak. Salbuespen izan daiteke Fairphone, behintzat, saiatzen dira bizitza hori luzatzen. Eta gero aipatuko dudan bezala, kopuru horiek, hiru-lau-bost urte oso-oso gutxi da. Hardwareak askoz gehiago iraun beharko luke. Beste gauza bat da kontsumoa. Beti pentsatzen duguna da, mugikorrak zer kontsumitzen du? Nik egunero kargatzen dut, entxufatuta edukitzen dut, eta hori da mugikorraren kontsumoa. Ba hori da izebergaren punta bakarrik. Mugikorren kasuan, ikerketa honetan bereizten dituzte bi kontsumo-mota. Bat erabilera-fasekoa, hau da, entxufatzen duzunean kargatzeko, eta bestea da gailu hori, hardware hori, sortzea, banatzea eta bizitza-bukaerako hondakinen kudeaketa. Mugikorren kasuan, ia hiru laurden energia-kontsumoarenak ez dira erabilerakoak, dira sortzea materialak, meatzaritza lana, garraioa. Horrek, izugarria hartzen du. Portatilen kasuan asko da hala ere, erdia, eta aspiragailu eta garbigailuen kasuan gutxiago. Horrek zer esan nahi du, ba, hainbesteko kostua baldin badauka energetikoki mugikor bat sortzeak, egin dezakegun gauza on bakarra dela, behin badaukagula bizitza ahalik gehiena luzatu. Mugikorren kasuan, optimistak izanda, iraun beharko lituzkete hogeita bost urte. Eta hori oso optimistak izanda. Berez gehiago iraun beharko lukete oraindik, eta hiru-lau urte irauten dituzte, asko jota. Oso urruti gaude benetan iraunkorra den zerbait sortzetik. Hiru-lau urte mugikor baten kasuan da kasik erabili eta bota egitea bezala. Ezin dugu horrela jarraitu. Aspiragailuen kasuan eta garbigailuen kasuan aldea ez da horren handia. Iraun beharko lukete gehiago, bikoitza edo gutxienez, baina ez dago mugikorren kasuan dagoen alde izugarri hori, eta ordenagailuak, mahaigainekoak eta daude tarteko zerbait, eta irauten dute lau bost urte eta iraun beharko lituzkete gutxienez hogei. Gutxienez da oso optimista izanda, suposatuz hurrengo urteetan urtero ehuneko bost hobetuko dela gailuaren errendimendua. Ez dela izango hori. Mugikorrek iraun beharko lituzkete, auskalo, berrogei urte gutxienez edo. Eta ordenagailuek ere bai. Oso urruti gaude horretatik. Behin badauzkadala gauza hauek, egin dezakegun onena da bizitza luzatzea. Urtebete luzatzen baldin badugu mobil baten bizitza, hor agertzen diren lau gailu-mota horien bizitza urtebete luzatzea da errepideetatik, Europar Batasunako errepideetatik, bi milioi kotxe kentzea bezala. Eragin handia dauka. Ez du ematen baina teknologiak eragina dauka kutsaduran. Hor ikusten da mugikorrek daukatela eraginik handiena dauden lau gailu mota horietatik. Bat kopuruagatik, seguru aski, mugikorrak asko direlako, eta sortzea ere bai, oso garestia delako energetikoki, eta material arraroak behar dira... Eragin kaltegarri handiena mugikorrek daukate. Hor ikusten da bi milioi kotxe horietatik erdiak mugikorrei dagozkiela. Zer egin dezakegu bizia luzatzeko? Windows 11k esaten dizu, ez, ezin duzu Windows 11 instalatu. Ba jarri beste zerbait, instalatu Linux Mint edo Ubuntu edo Debian edo Fedora edo software libreko sistema eragile bat, eta horrek lagunduko dizu ondo dago hardware horri luzatzen. Ordenagailua zaharragoa dela, badaude Linuxeko banaketa bereziak pentsatuta daudenak, ordenagailu zaharrentzat, kasik patata batean funtzionatzen dutenak. Oso zaharretan ere funtzionatzen dute. Mugikorretan, hor konplikatuxeagoa dago, instalatzea sistema eragileak eta. Baina egon badaude. LineageOS da Android bat baino librea, eta beraien webgunean esplizituki esaten dute beraien helburuetako bat dela ahal den guztia luzatzea gailuen bizitza. Halako kontuetan esperientzia interesgarri bat dago inguruan. Bilbon dago Reciclanet izeneko elkarte bat eta software librea erabiliz egiten dutena da ordenagailuak berreskuratu garbigunetatik eta halakoetatik, eta berrerabiltzeko prestatu software librearekin. Gero hurrengo pauso litzake lotzea bioaniztasuna eta hizkuntzak. Igual irudi batean hobeto ikusten da. Lehenengo, ezkerretako irudian dago bioaniztasunaren puntu beroak izango liratekeenak. Bioaniztasun handieneko puntuak dira, hogeita hamabost edo hola, eta eskuinekoan dago hizkuntza aniztasuna. Ikusten da nahiko bat datozela. Hizkuntza aniztasun handia dagoen lekuetan bioaniztasun handia dago. Lehen aipatu du Onak, zazpi mila hizkuntza edo. Horietatik erdiak ia hitz egiten dira biodibertsitatearen hogeita hamabost puntu berotan. Hogeita hamabost leku daude munduan, leku horietan hitz egiten dira munduko hizkuntza guztien erdiak. Adibidez, Ginea Berrian 976 hizkuntza hitz egiten dira, horietatik gehienak endemikoak direnak, bertan bakarrik hitz egiten direnak. Eta beste bost puntu daude, bakoitzak berrehun eta berrogeita hamar hizkuntza baino gehiago hitz egiten direnak, asko tropikoetan. Arrazoiak. Ikerketa bat hor dago, linka. Ikerketa hau egin dutenek esaten dute konplexua dela. Ez dago azalpen bat guztietarako balio duena, baino lekuetako asko tropikoetan daude, eta klimagatik Europarrentzako ez dira leku interesgarriak nolabait esateko. Kolonizatzerakoan nahiago zituzten Europakoaren klima antzekoagoa zuten lekuak, eta arrazoietako bat hori izan daiteke iraun izanarena. Eta bestea da ekonomia eta kudeaketa indigenak biodibertsitatea mantentzen lagundu duela. Beraiek hor bizitzen ohituta daude eta bioaniztasunak beraiei ere on egiten die. Elkar elikatzen duen zera bat dela. Orduan hizkuntza aniztasuna eta biodibertsitatearen kontserbazio lotuta daudela. Hizkuntza desagertzen baldin badira, esan nahi du, segur aski, bere inguruan ere kaltea egin dela eta bioaniztasuna ere galdu egingo dela, eta alderantziz ere bai. Hogeita bost puntu horietako bat puskatzen badugu, horko jendea banatuko da, hiritara eta joango da eta bertako hizkuntzak galduko dira. Oso lotuta dauden bi gauza dira. Euskal Herrira etorriz, beste ikerketa bat aurkitu nuen. Euskal Herriko Pirinioetan jendeak basoarekin duen harremanean euskarak duen zerikusia aztertzen duena. Egin zuten, hor, Irati, Amezkoa, Zuberoa, inguru horretan eta hiru hizkuntza hitz egiten dira hor: euskara, gaztelera eta frantsesa, eta ikusi nahi zutena zen eraginik ba ote zuen euskarak basoekiko harremanean edo, nolabait, eta aztertu zituzten hiru harreman mota. Bat instrumentala izango litzake. Basoak baliabideak eman dizkigu, egurra, lanpostuak, turismoa erakartzen du... Harreman interesatua da, nolabait esateko edo. Zer ematen dit niri? Bestea da intrintsekoa. Naturak berez du balioa. Ezer aterako ez bagenu ere hortik, basoa gauza ona bere bere horretan. Eta bestea erlazionala da, eta hor sartzen dira, harreman emozionala, bizipenak, identitate kulturala, hurrengo belaunaldiko zorra... Nolabait esateko, pertsona eta naturak daukaten lotura edo. Egin zituzten galderak eta mahai-inguruak hango bertako jendearekin eta aurkitu zituzten hiru jarrera basoarekiko. Bat da zaintzailea. Naturarekiko erantzukizuna sentitzen dute, onura ekologiko eta sozial asko dituelako, eta hurrengo belaunaldiei hori mantentzea zor dietela pentsatzen dutelako. Besteari deitu zioten Eudalmonia. Ez dakit zein den hitzaren esanahia baino, basoak bizitza betea eskaintzen dira, edo espiritualki asetzen dituela edo basoan lasai sentitzen direla edo on egiten diela pentsatzen duen jendea. Eta bestea deitu zuten euskariarra. Bizi diren tokiarekiko atxikimendu handia, kultur identitatearekin, Euskal Herriarekin, euskal kulturarekin eta hizkuntzarekin oso lotuta, eta baso eta natura bere kultur-identitatearen parte sentitzen dituzte, eta euskara dela bere harreman horretako bitartekari bat. Horrekin lotuta, eta aipatzen duten artikuluan, dago liburu bat Xamarrek idatzi zuena: 'Etxera bidean'. Nafarroako Pirinioetako Aezkoako ibarreko historia dago eta baita bere historia pertsonala ere. Nola euskara desagerrarazi zuten, eta transmisioa erabat eten zen. Bere amonak bazekien euskaraz, baina berak ez zuen inoiz hitz egin euskaraz bere amonarekin. Gero konturatzen da bazekiela eta zera guzti hori. Eta, gero berreskurapen prozesua dago. Eta bera hasten da euskara ikasten. Eta orduan, ordu arte ulertezinak zitzaizkion gauzak, leku izenak hasi da ulertzen, eta esaten du, zentzua dauka leku horri hola deitzeak ze hor dago ez dakit zer zuhaitz mota eta normala da toponimoak edukitzea zuhaitz horren izena. Hasten da harremana sendotzen naturarekin nolabait, ezta? Esaten dituen bi esaldi, liburuan, dira beste jarrera euskariar horren adibideak edo. Esaten du: "Bizi ginen lurra zentzu hartzen ari zen, osatzen, eta guk hizkuntza ikastea haratago, bat egiten harekin". Ari da harremana sendotzen lurrarekin, eta: "Lurra euskaraz ari zitzaigun oihuz". Tipoa idazlea da eta modu poetiko batean esaten du, baina azkenean esaten ari dena da, bere lurrarekiko atxikimendua edo lotura handitzen ari zela. Eta hori, horren lotura horren beste zera bat da, toponimia aipatu bezala. Bat toponimia eta bestea bizidunen izenak. Azkenean bizidunak izendatzeko, bai zuhaitzak, bai animaliak, arrainak, dena, hizkuntza erabiltzen dugu, eta orduan kontua da kuriosoa dela leku askotan euskarak galduagatik edo galdu arazi duten arren jarraitu duela jendeak erabiltzen euskarazko hitzak naturari erreferentzia egiteko. Eta horrek adierazi dezake hizkuntza eta naturaren artean badagoela harreman sendo bat edo. Adibidez, Arabako Izki Parke Naturalean, hor Mendialdean, 'El Agin' deitzen dioten zuhaitz bat dago, hor zeran dagoena, eta bertan gaztelera hitz egiten dute, orain pixka bat errekuperatzen ari da euskara, baina 'El Agin' esaten dute. Ez dute esaten 'El Tejo' edo, euskarazko hitza erabiltzen dute gazteleraz eta ametzei, beste zuhaitz mota bati, 'almez' deitzen diote. Gelditzen da oraindik euskararen zera hori. Ez dela erabat galdu. Kuriosoa da asko naturarekin zerikusia duten gauzak direla. Horrekin lotuta gomendatzen dizuet beste bat, oraindik euskara bizirik dagoen leku batean, Hernanin, egin dute ikerketa bat, natura eta ahozko ondareari buruz. Elkarrizketa pila bat egin dituzte, eta dago liburu bat eta dokumental bat. Eta hor, dokumentalean, ordubetean aipatzen dituzte berrehun espezietik gora. Animaliak, landareak, zuhaitzak, klase guztietakoak. Minutuko hiru baino gehiago. Da metraileta bat bezala leku izenena. Zenbaterainoko lotura zeukan jendeak naturarekin, eta hor hizkuntzan erreflexatuta dagoela hori. Eta esan dezakezue, bale, balio intrintsekoa litzake hori? Bai, ze ondo, baina balioa badaukala. Hortik atera dezakegu, hor dago, adibidez, sendabelarrei buruz asko hitz egiten dute, Horrek eman ditzakegu behar ditugun gauzak oraindik, ezta? Ez dela lehenagoko zerbait. Lehen aipatu ditugun zazpi mila hizkuntza horietan askok naturarekin harreman handia daukate. Ezagutza handia daukate naturako sendabelarrena, landareena, animaliena, guztiena, eta horrek balio bat eduki dezakeela, benetakoa ere bai. ARGIAko multimedia kanalean daukazue ikusgai. Horrekin pixka bat itxi dut zirkulua. Hasi naiz hizkuntza eta software librea, software librea eta jasangarritasuna, eta gero hizkuntza eta natura edo jasangarritasuna. Ba ez dakit, hori zen dena. Ez dakit galderarik edo baldin badaukazue, bestela agurtzeko Librezalen oso ohikoa den agur bat da: 'izan libre izan euskaldun', eta igual gehitu beharko genioke, ez dakit nola esan 'eta zaindu natura' edo holako zerbait. (Eli) Erresponsabilitatea ondo bete duzu. Galderarik? Bueno, ba jada ordu biak dira ia, seguru gosea daukazuela, honekin bukatuko dugu aurtengo jardunaldia. Espero dugu aurten entzun dituzuen hitzaldiak zuen interesekoak izatea. Eskerrik asko hizlari guztiei, batzuen kasuan bereziki aurrez aurre hemen egoteko egindako ahaleginarengatik. Teknologiak bidea erraztu arren, uste dugu pertsonen arteko harremanak ematen duen gertutasuna ez dela ahaztu behar. Eskerrik asko baita ere bertaratu zareten denoi eta bertaratu ez arren zen bulegoetatik edo etxeetatik entzule izan zaretenoi. Azken finean, eskerrik asko hamargarren Euskarabildua posible egin duzuen guztioi. Esan uzten baldin badizkiguzue egun batzuk lanerako, jardunaldien ondoren Euskarabilduaren webgunean zintzilikatuko ditugula hitzaldi guztiak, baita ere bestelako materiala, argazkiak eta jardunaldien ondorioak, eta, era berean, 'Hodeia ez da existitzen' podcast kanalean ere Euskarabilduako edukien berri emango dugula. Azkenik, gogoratu peertube.euskarabildua.eus helbidean orain arteko edizioetako bideoak aurkitu ditzakezuela, eta besterik gabe espero dugu hurrengo urtean ere elkar ikustea. Ondo izan.